Inwestycja pt.: ,,Modernizacja toru wodnego Świnoujście – Szczecin do głębokości 12,5 m” prowadzona jest przez Urząd Morski w Szczecinie. Pracami archeologicznymi kierował Aleksander Ostasz i brali w nich udział: członkowie Zachodniopomorskiego Stowarzyszenia Dziedzictwo Morza, pracownicy Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu oraz Kazimierz Kotlewski – archeolog podwodny, Lech Trawicki – archeolog podwodny, Lech Kocela – kierownik działu historii żeglugi z Muzeum Narodowego w Szczecinie, Andrzej Kocewicz i inni.
Podczas prac zostały wydobyte unikalne zabytki, związane z fascynującą historią drogi wodnej prowadzącej do stolicy Pomorza Zachodniego. Oczywiście, najwięcej eksponatów dostarczyły czasy II wojny światowej, ale z dna toru zostały wydobyte również zabytki z czasów dużo starszych. Wszystkie one są świadectwem bogatej oraz burzliwej historii tych ziem.
Zakres prac modernizacji toru wodnego Świnoujście – Szczecin obejmuje pogłębienie toru wodnego do 12,5 m, na odcinku około 62 km, z równoczesnym jego poszerzeniem do 100 m oraz m.in. przebudowę skarp brzegowych, pogłębienie i poszerzenie obrotnic dla statków, a także budowę dodatkowych konstrukcji hydrotechnicznych w postaci dwóch sztucznych wysp na Zalewie Szczecińskim, które powstaną z urobku wydobytego podczas prac czerpalnych. Po zakończeniu inwestycji jedna z wysp pozostanie czynnym polem, zdolnym przyjąć materiał z bieżących prac czerpalnych, szacunkowo, przez najbliższych kilkanaście lat. Na obydwu wyspach nasadzona zostanie roślinność, aby tereny te mogły stać się w przyszłości również miejscem bytowania awifauny i różnorodnych siedlisk przyrodniczych. Szacowana ilość urobku do wydobycia przez pogłębiarki to ponad 23 mln m³. Dzięki pogłębieniu toru wodnego do 12,5 m maksymalne dopuszczalne zanurzenie statków, zawijających do Szczecina, zwiększy się do wartości ok. 11,0 m, a co za tym idzie, zapewniona zostanie dostępność szczecińskiego portu dla określonej grupy dużych statków.
Projekt jest realizowany przy współudziale środków Unii Europejskiej, w ramach Programu Operacyjnego „Infrastruktura i Środowisko” na lata 2014 – 2020, a jego całkowita wartość wynosi około 1,9 mld złotych. Inwestycja zakończy się w 2022 roku. Generalnym wykonawcą prac dla Urzędu Morskiego w Szczecinie jest DIVO, spółka joint venture, utworzona przez firmy Dredging International i Van Oord – światową czołówkę firm pogłębiarsko-hydrotechnicznych. Przy inwestycji pracowało w sumie ponad 90 firm, które używały 27 dużych roboczych jednostek pływających, zaangażowanych bezpośrednio do prac oraz wielu mniejszych – pomocniczych. W niektóre dni na wodzie pracowało nawet po 10 dużych jednostek pływających (każda z około 10-osobową załogą). Wydobywały one od kilkudziesięciu kilogramów do kilku ton znalezisk dziennie, które następnie należało przejrzeć.
Podczas trwania inwestycji wydobyto 44.053 szt. przedmiotów ferromagnetycznych (o masie ponad 20 kg) oraz 1.687 szt. obiektów niebezpiecznych. Ewenementem na tle wszystkich innych inwestycji jest znalezienie i wydobycie ponad 100 ton obiektów o charakterze zabytkowym. Wszystkie znaleziska były pochodzenia luźnego, nie zakładano żadnego stanowiska archeologicznego.
Prowadzone działania zaowocowały uratowaniem wielu, nierzadko niezwykle cennych, zabytków zarówno techniki militarnej, jak i przede wszystkim, morskiej. Wiele z nich to, często niedoceniane, różnego rodzaju elementy jednostek pływających. Zebrane w jednym miejscu – naprawdę robią wrażenie.
Większość wydobytych przedmiotów, zgodnie z decyzją Dyrektora Urzędu Morskiego w Szczecinie oraz Zachodniopomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, trafiła do Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Prezentowane są w Kołobrzeskim Skansenie Morskim, jedynym tego typu miejscu w Polsce, gdzie powstała bardzo ciekawa i unikalna kolekcja zabytków techniki morskiej.
Pozostałości amerykańskiego samolotu
Na torze wodnym zostały również znalezione elementy amerykańskiego czterosilnikowego samolotu bombowego dalekiego zasięgu Boeing B-17 Flying Fortress. Wydobyto m.in. trójłopatowe śmigło, gwiazdowy silnik lotniczy Wright R-1820-97 Cyclone serii G oraz wielkokalibrowy karabin maszynowy Browning 50 cal M2 (Nr 1183636).
Bombowiec Boeing B-17G o numerze płatowca 44-8046 został zestrzelony 7 października 1944 r., podczas nalotu na fabrykę benzyny syntetycznej w Policach. Na pokładzie znajdowało się 11 członków załogi. Samolot wystartował z lotniska w Anglii. Nad Zalewem Szczecińskim, w wyniku intensywnego i celnego ognia niemieckiej artylerii przeciwlotniczej, został uszkodzony. Zgodnie z zeznaniami świadków najpierw zapalił się silnik nr 2, a potem prawdopodobnie silnik nr 3. Po zapaleniu się silnika nr 2 samolot wypadł z szyku i wszedł w stromy ślizg, przez chwilę był pod kontrolą, a później zaczął spadać ostro w dół po spirali, najpierw odpadło prawe skrzydło, a potem część ogonowa, następnie eksplodował w powietrzu i rozpadł się na wysokości około 15.000 stóp.
Według raportu wszystkie fragmenty samolotu spadły do Zalewu Szczecińskiego, w jego pozostałościach oprócz uzbrojenia i ładunku bomb mogą znajdować się szczątki 4 zaginionych członków załogi.
Kotwice – różnego rodzaju, typu i wielkości
Podczas prowadzonych prac saperskich przy pogłębianiu toru wodnego nurkowie natrafili na około 100 szt. różnego rodzaju kotwic. Wydobywali zarówno te o ciężarze kilku kilogramów, jak i takie o masie kilku ton. Wśród nich zdarzały się różnego rodzaju unikaty, jak np. kotwice admiralicji, które w prostej linii wywodzą się jeszcze ze starożytności.
Najwięcej było różnego typu i wielkości kotwic patentowych, bezpoprzeczkowych typu Halla. Wśród nich trafiła się polska, wyprodukowana w 1968 roku, w Zakładach Mechanicznych im. gen. Karola Świerczewskiego w Elblągu. Inna kotwica Halla została wyprodukowana między 1886 a 1913 rokiem, w firmie JOSEPH WRIGHT & CO Ltd. (Anglia).
Wyciągnięto również bezpoprzeczkowe kotwice patentowe typu: AC 14, KLIP, N Pool, D’Hone czy Griffina. Podczas prac zostały również znalezione i wydobyte rożnego rodzaju i wielkości kotwice czterołapowe. Tego typu bezpoprzeczkowe kotwice, składające się z trzonu oraz czterech łap zakończonych pazurami, nazywane są często drapakiem, kotem lub drapaczem. Charakteryzują się dużą skutecznością kotwiczenia, jednak ze względu na rozmiary i małą wygodę użytkowania tylko te duże wykorzystywane są przeważnie na różnego rodzaju jednostkach pływających (najczęściej barkach). Mniejsze chętnie używane są przez rybaków na rozmaitych łodziach i kutrach, zarówno do ich kotwiczenia, jak i pomocniczo do wydobywana zatopionych sieci, lin czy łańcuchów. Wiele wyciągniętych kotwic ma niemieckie pochodzenie i czeka jeszcze na dokładne opracowanie.
Nurkowie wydobyli z dna toru również dużą ilość różnego rodzaju tzw. martwych kotwic (część z charakterystycznymi napisami oraz datami ich produkcji). Tego typu kotwice charakteryzują się relatywnie dużą masą i służą do mocowania na stałe w jednym miejscu różnego rodzaju boj, pław nawigacyjnych, pomostów cumowniczych lub innych urządzeń hydrotechnicznych. Zostały również wydobyte kotwice betonowo-stalowe, stalowe, kamienne i kamienno-stalowe.
Boje
Podczas prac saperskich na torze wodnym Świnoujście-Szczecin nurkowie wydobyli także kilkanaście różnego rodzaju i wielkości stalowych boi. Boja (pława) to pływające urządzenie, zamocowane często do dna za pomocą martwej kotwicy, służące zapewnieniu bezpiecznej żeglugi na torze wodnym. Część wyciągniętych boi to stare, przedwojenne nitowane konstrukcje, służące do wytyczania granic toru wodnego lub do oznaczania różnego rodzaju niebezpieczeństw, ewentualnie zagrożeń. Na części z nich znajdowały się różnego rodzaju znaki nawigacyjne.
Szacunkowy wiek pochodzenia niektórych wydobytych boi to końcówka XIX w. lub początek XX w. Kilka z nich posiada cylindryczny, wydłużony kształt, inne są pękate, jedna w osi symetrii posiada drewniany trzon, jeszcze inna to długa, metalowa boja, wyznaczająca kierunek kardynalny północny (dwa stożki, jeden nad drugim, skierowane wierzchołkami w górę). Część z nich posiada różnego rodzaju stalowe ucha, służące do mocowania lin. Na niektórych widoczne są prawdopodobnie otwory po kulach, co świadczyłoby, że zatonęły podczas II wojny światowej. Większość wydobytych boi trafiła do Kołobrzeskiego Skansenu Morskiego jako cenne zabytki techniki morskiej, udostępnione dla wszystkich zainteresowanych zwiedzających.
Śruby okrętowe
Prowadzone prace saperskie pozwoliły również na zlokalizowanie i wydobycie kilkudziesięciu różnego rodzaju, wielkości i kształtu śrub okrętowych lub ich elementów, tzw. łopat. Śruba okrętowa przetwarza ruch obrotowy wału i służy do napędzania jednostki pływającej. Większość wyciągniętych śrub jest stalowa, chociaż nie wszystkie. Na części widać różnego rodzaju uszkodzenia, co świadczy o ich burzliwej historii. Z dużym prawdopodobieństwem można wytypować i rozróżnić śruby pochodzące z szybkich okrętów wojennych, które charakteryzują się smukłym kształtem, do typowych wolnobieżnych, pochodzących z jednostek transportowych lub kutrów rybackich. W niektórych znajdują się pozostałości pękniętych (ukręconych) wałów napędowych, które to pęknięcia nastąpiły w wyniku wad materiałowych lub uszkodzeń mechanicznych np. eksplozji. Inne wyglądają jak nowe. Wszystkie wydobyte śruby okrętowe również trafiły do Kołobrzeskiego Skansenu Morskiego jako cenne zabytki techniki morskiej.
Rybołówstwo i wielorybnictwo
Nurkowie, podczas prowadzenia prac na torze wodnym, wydobywali także różnego rodzaju przedmioty związane z lokalnym rybołówstwem lub szeroko rozumianym przemysłem połowowym.
Największym znaleziskiem, o wadze 352 kg, które trafiło do Muzeum Narodowego w Szczecinie, jest stara (drewniano-stalowa) deska trałowa (tzw. rozpornica sieciowa), wchodząca w skład wyposażenia dużych jednostek rybackich. Deska trałowa to płyta rozpierająca skrzydła włoka podczas ciągnięcia (trałowania).
Najdziwniejszym znaleziskiem związanym z przemysłem połowowym są wydobyte groty harpunów, służące do polowania na wieloryby. Każdy grot ma formę stożka, jest bardzo ciężki (odlany z żeliwa) i był nakręcany na koniec metalowego harpuna. Po trafieniu wieloryba, wypełniony niewielkim ładunkiem wybuchowym grot eksplodował w jego ciele, zadając mu bardzo ciężkie rany. Tego typu groty były standardowym elementem harpunów XX w. statków wielorybniczych i przez wiele lat służyły do polowania na wszystkie rodzaje wielorybów. Wyciągnięto również różnego rodzaju i wielkości kotwice, które ze względu na niewielkie rozmiary, najprawdopodobniej służyły miejscowym rybakom.
